Ευχάριστη ρετρό απασχόληση, παιδαγωγικό εργαλείο ή φάρμακο ενάντια στις ασθένειες μνήμης; Συζητήσαμε με ειδικούς, ώστε να μας εξηγήσουν τι μπορούν και τι όχι να πετύχουν μερικά χρωματιστά κομμάτια χαρτόνι όταν ενώνονται

Χρώματα και σχήματα σαν σπαράγματα μιας χαλασμένης εικόνας, εκατοντάδες κομμάτια που δεν βγάζουν κανένα νόημα από μόνα τους. Στην πρόσφατη περιπέτεια του κορωνοϊού, τα παζλ έζησαν ξανά μεγάλες δόξες, καθώς ο κόσμος έψαχνε έναν δημιουργικό τρόπο για να γεμίσει το κενό που ένιωθε στον εγκλεισμό. Σύμφωνα με το αμερικανικό δίκτυο CNBC, υπήρξε συγκεκριμένος κατασκευαστής παζλ ο οποίος σημείωσε ακόμα και 370% άνοδο στις πωλήσεις του. Ήταν φανερό και σε διάφορα zoom calls: όσο μιλούσες με κάποιον φίλο, τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς του βρίσκονταν σκυμμένα πάνω από χρωματιστά κομμάτια χαρτόνι· στο background θα μπορούσε να παίζει κάποιος τζαζ δίσκος στο πικάπ κι ένα μπουκάλι κρασί να περιμένει υπομονετικά να απελευθερωθεί από τον φελλό του. Τα παζλ έγιναν ένα ρετρό σύμβολο, μια χαρούμενη ανάμνηση που επέστρεφε για να ξορκίσει τον εφιάλτη της καραντίνας. 

Όταν επανήλθε όμως η κανονικότητα, τα περισσότερα παζλ −όπως και τα επιτραπέζια− μπήκαν και πάλι μέσα στα συρτάρια. Φυσικά, οι φανατικοί δεν έκοψαν ποτέ τους δεσμούς με την αγαπημένη τους ψυχαγωγία. Εκείνο όμως που δεν σταμάτησε ποτέ να επαναλαμβάνεται με θαυμαστή περιοδικότητα, από τότε μέχρι σήμερα, είναι οι έρευνες και τα άρθρα που εκθειάζουν τις σχεδόν μαγικές ιδιότητες των παζλ. Υπάρχει αλήθεια σε αυτό. Υπάρχουν όμως και ύπουλες στρεβλώσεις.

Η λύση στο ψηφιακό χάος; 

Με βάση τις πηγές που έχουμε στα χέρια μας, πατέρας των παζλ πρέπει να θεωρείται ο Τζον Σπίλσμπουρι, ένας Βρετανός χαράκτης και χαρτογράφος του 19ου αιώνα που κατασκεύασε το πρώτο του είδους από κομμάτια ξύλου, τα οποία, όταν ενώνονταν σωστά, σχημάτιζαν τον παγκόσμιο χάρτη. Ακόμη, η πρώτη αναφορά της λέξης με αυτή την έννοια αποδίδεται στον επίσης Βρετανό συγγραφέα Γουόλτερ Σκοτ (1771-1832), πιο γνωστό από το επικό μυθιστόρημα Ιβανόης. Τα παζλ φτιάχτηκαν για ψυχαγωγία, σήμερα όμως είναι πολύτιμοι σύμμαχοι στα χέρια των παιδαγωγών. 

«Οι εργοθεραπευτές κάνουν σπουδαία δουλειά με παιδιά που πάσχουν από Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ) χρησιμοποιώντας τα παζλ. Βέβαια, αυτά αποτελούν ένα χρήσιμο εργαλείο για προχωρημένα βήματα της θεραπείας και όχι για τα αρχικά στάδια», μου λέει στο τηλέφωνο η Ευαγγελία Αβδελίδου, σχολική ψυχολόγος με ειδίκευση στην παιδαγωγική ψυχολογία. «Αντίστοιχα, δεν θα είχε νόημα οι γονείς των εν λόγω παιδιών να τους δώσουν παζλ για να παίξουν μόνα τους − θα ήταν δώρον άδωρον». Σύμφωνα με εκείνη, η μεγαλύτερη δυσκολία του ΔΕΠΥ είναι η αυτορρύθμιση. Πρέπει πρώτα να ρυθμιστεί αυτή με την παρουσία των γονιών και ύστερα να μπορέσουν να παίξουν μόνα τους τα παιδιά. «Είναι γεγονός ότι παρατηρούμε μεγάλη αδυναμία συγκέντρωσης στις προσχολικές και σχολικές ηλικίες», αναφέρει η κ. Αβδελίδου, πριν σχολιάσει ότι αντίστοιχα παρατηρείται και υπερδιάγνωση του ΔΕΠΥ. «Τα παζλ είναι μια ωραία και ενδιαφέρουσα ιδέα για να αναπτύξουν τα παιδιά συγκεκριμένες γνωστικές δεξιότητες. Η εικονική νοημοσύνη, η οπτική αντίληψη και ο συντονισμός χεριού-ματιού είναι μερικές μόνο από αυτές. Στο ψηφιακό χάος που ζούμε σήμερα, δεν δίνεται η δυνατότητα στο παιδί να τις αναπτύξει επαρκώς».

Τα περισσότερα παιδιά περνούν πια πολύ χρόνο μπροστά σε μια οθόνη κινητού ή υπολογιστή, όπου το αέναο σκρόλινγκ σχεδόν επιβάλλεται. Στον αντίποδα, και σύμφωνα με την ειδική ψυχολόγο, τα παζλ τα βοηθούν να μάθουν πώς να λύνουν προβλήματα. Είναι κάτι που απαιτεί την αμέριστη προσοχή τους έτσι ώστε να βρεθεί η λύση. Ένα χόμπι, με άλλα λόγια, το οποίο μπορεί να απομακρύνει −έστω για λίγο− τα παιδιά από τον καταιγισμό ψηφιακής πληροφορίας που δέχονται.

«Είναι σημαντικό και κάτι ακόμα, το οποίο δεν έχει να κάνει με δεξιότητες και επίλυση λύσεων, αλλά με τις ανθρώπινες σχέσεις. Είναι μια δραστηριότητα που αξίζει να εισάγουν εν γνώσει τους οι γονείς στα παιδιά. Κάτι που μπορούν να κάνουν για να περάσουν δημιουργικό χρόνο μαζί, με τελικό σκοπό εκείνοι να αποσυρθούν, αφού όμως πρώτα εκείνα θα μπορούν πια να πλοηγηθούν μόνα τους στον μαγικό κόσμο των παζλ».   

Νοητική προπόνηση

Το 2018 δημοσιεύτηκε μια αμερικανική ερεύνα με τίτλο «Τα παζλ αγγίζουν πολλαπλές γνωστικές ικανότητες και είναι ένας πιθανός προστατευτικός παράγοντας για τη γνωστική γήρανση», συνδέοντας την εν λόγω δραστηριότητα με τις ασθένειες μνήμης. Τα πολύ ενθαρρυντικά αποτελέσματά βρίσκονται σήμερα στη διάθεση της Εθνικής Βιβλιοθήκης Φαρμάκων των ΗΠΑ. Μία έρευνα, βέβαια, δεν μπορεί να φέρει την άνοιξη και σίγουρα οι υπερβολές που γράφονται στο ίντερνετ περισσότερο συσκοτίζουν παρά διαλευκάνουν το τοπίο. «Τα παζλ φέρνουν το δυναμικό του μυαλού σου −όποιο είναι αυτό− σε μια εγρήγορση όταν είναι “απροπόνητο”. Δεν πρόκειται όμως να το αυξήσουν», εξηγεί ο ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής Κίμωνας Προμπονάς. «Τα τελευταία χρόνια έχουν λάβει αρκετή δημοσιότητα, καθώς έδειξαν ότι μπορούν να βοηθούν στην άνοια ή πιο σωστά στην αρχή της άνοιας. Οφείλω όμως να είμαι ξεκάθαρος: δεν μπορούν να λειτουργήσουν ως πρόληψη». Σε αυτό το κομμάτι δυστυχώς, όπως αναφέρει ο συνομιλητής μας, δεν έχουμε βρει ακόμη λύση − πέρα από κάποια φάρμακα που καθυστερούν κάποιες μορφές άνοιας.

«Το παζλ είναι μια νοητική προπόνηση», αναφέρει ο κ. Προμπονάς. «Λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο που λειτουργεί η έννοια της προπόνησης για οποιοδήποτε άλλο μέρος του σώματός μας. Ακόμα και για ανθρώπους που δεν βρίσκονται στα πρώτα στάδια άνοιας, αλλά έχουν τη νοητική έκπτωση που αντιστοιχεί στην ηλικία τους, είναι ένας πολύ καλός τρόπος για να διατηρήσουν σε καλή κατάσταση το νοητικό τους επίπεδο». Μάλιστα, ο ψυχολόγος-ψυχοθεραπευτής μοιράζεται μαζί μας μια σκληρή αλήθεια: όσο αυξάνεται το προσδόκιμο ζωής, τόσο αυξάνονται οι ασθένειες μνήμης. «Τα περισσότερα χρόνια ζωής προφανώς αυξάνουν και τα προβλήματα που ακουμπούν στο κομμάτι της άνοιας και κατ’ επέκταση της μνήμης. Ακόμα και αν δεν υπάρχει ζήτημα άνοιας, είναι (σχεδόν) δεδομένο ότι ένας άνθρωπος 90 ετών θα έχει κάποια έκπτωση στη νοητική του λειτουργία».  

Από το σαλόνι στα Κέντρα Μνήμης

«Το παζλ εντάσσεται σε αυτό που λέμε μη φαρμακευτικές θεραπείες στην άνοια, με συχνότερη μορφή το Αλτσχάιμερ», αναφέρει η Μαρία Παπαγιάννη, ψυχολόγος στην Εταιρεία Αλτσχάιμερ Αθηνών. «Είναι μια άσκηση που ενεργοποιεί και κινητοποιεί τους ανθρώπους με προβλήματα μνήμης. Φυσικά, τα συγκεκριμένα παζλ είναι προσαρμοσμένα στις δυσκολίες και στις ικανότητές τους. Πρόκειται για υλικό που χρησιμοποιείται παιδαγωγικά στην προσχολική και τη σχολική ηλικία». Σύμφωνα με την κ. Παπαγιάννη και τα όσα παρατηρεί στα Κέντρα Μνήμης, τα παζλ ωφελούν τους ανθρώπους που πάσχουν από μορφές άνοιας στο συναισθηματικό και κοινωνικό κομμάτι· μέσα από αυτά κοινωνικοποιούνται, ενεργοποιούνται και νιώθουν χρήσιμοι. «Είναι συγκινητικό να βλέπεις τους ασθενείς να αντιμετωπίζουν με χιούμορ το γεγονός ότι ίσως δεν τα καταφέρνουν προς στιγμήν. Πάντα είμαστε κι εμείς εκεί, οι επαγγελματίες υγείας, για να γίνεται όλο αυτό σε ένα πλαίσιο προστατευτικό για τον ασθενή. Δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να νιώσει εκτεθειμένος».

Ανεξάρτητα από τις διάφορες υπερβολές που ακούγονται κατά καιρούς, τα παζλ έχουν να προσφέρουν πολλά στις μικρές και τις μεγάλες ηλικίες – τι προσφέρουν όμως στις υπόλοιπες ηλικίες πέρα από μια ρετρό νοσταλγία; Η ψυχολόγος Ευαγγελία Αβδελίδου με ξαφνιάζει με την απάντησή της, καθώς ρίχνει στο τραπέζι το ρητό του σημαντικού Βρετανού ψυχαναλυτή Ντόναλντ Γουίνικοτ: «Να είναι κανείς μόνος του παρουσία άλλων». Αρχικά δεν καταλαβαίνω πώς ακριβώς το εννοεί. «Πάντα υπάρχει κάποιος για να αλληλεπιδράσουμε μέσω των κινητών μας τηλεφώνων», μου εξηγεί. «Έχουμε ξεχάσει όμως πώς να είμαστε μόνοι με τον εαυτό μας – και, ναι, εκεί μπορούν τα παζλ να βοηθήσουν όλες τις ηλικίες, όχι μόνο τις μικρές». Το έχουμε ανάγκη αυτό, έτσι δεν είναι;

Πηγή: kathimerini.gr

• Ετικέτες Αλτσχάιμερ, παζλ, παιχνίδι